به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در شماره 157 کتاب «ره توشه راهیان نور» ویژه ماه رمضان ۱۴۳۹، به ارائه مقالات در موضوعات گوناگون پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.

اشاره

از دیدگاه اسلام، مسئولیت پدر و مادر در اداره و تأمین نیازهای مادی و جسمانی کودک خلاصه نمی­شود. پاسخ مناسب به نیازهای روحی، روانی و عاطفی و تربیت صحیح کودک، از وظایف خطیر والدین است.

بر اساس سفارش­های پیشوایان دین:، پدران و مادران باید کودکان خود را بر پایه و اصول دینی و مذهبی تربیت کنند. امام سجاد7 در تبیین این مسئولیت مهم می­فرماید:

«أَمَّا حَقُ‏ وَلَدِكَ‏ فَاَن تَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْكَ وَمُضَافٌ إِلَیكَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیا بِخَیرِهِ وَشَرِّهِ وَأَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّیتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَالدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَالْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِیكَ وَفِی نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَمُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَینِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَیهِ فِی عَاجِلِ الدُّنْیا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِیمَا بَینَكَ وَبَینَهُ بِحُسْنِ الْقِیامِ عَلَیهِ وَالْأَخْذِ لَهُ مِنْه؛^[1]

حقّ فرزند بر تو، این است که بدانی وجود او از وجود تو است و نیک و بدهای او در این دنیا، وابسته به تو است. بدان که مسئول و موظفی فرزندت را بر آداب و اخلاق پسندیده پرورش­دهی، او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار یاری‌اش نمایی. به رفتار خود در تربیت فرزندت توجه کنی، پدری باشی که به مسئولیت خویش آگاه است و می­داند که اگر به فرزند خود نیکی کند، در پیشگاه خداوند اجر و پاداش دارد و اگر درباره او بدی نماید، سزاوار مجازات و کیفر خواهد بود.»

دوران کودکی، زمان طلایی تربیت است؛ چراکه آموزش در دوران کودکی، به مثابه حکاکی و نقاشی بر روی سنگ است که به‌آسانی قابل محوشدن و به دست فراموشی سپردن نیست.[2] در روایتی دیگر، حضرت علی7 قلب نوجوان را همانند زمین کاشته‌نشده که آماده پذیرش هر بذری است، ارزیابی کرده است.

«وَإِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِیةِ مَا أُلْقِی فِیهَا مِنْ شَی‏ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُكَ‏ بِالْأَدَب قَبلَ أن یقسُوَ قَلبُكَ، وَیشتَغِلَ لُبُّكَ‏؛^[3] دل نوجوان، مانند زمین خالى است كه هرچه در آن افكنده شود، آن را مى‌پذیرد. پس، من پیش از آنكه دلت سخت گردد و خِردت مشغول شود، به ادب و تربیتِ تو شتافتم.»

بخش مهمی از شخصیت انسان، در دوران کودکی شکل می­گیرد. کودک برای آنکه نگاهش به زندگی و محیط پیرامونش کامل شود، وسایل اطراف خویش را با دستانش لمس می­کند و از راه احساسات، آنها را درک می­نماید. در نتیجه، برداشت­های ابتدایی او، نقش بسزایی در برداشت­های بعدی او بر جای می‌گذارد.

الف. اسباب‌بازی و کارکردهای آن

بازی و اسباب‌بازی، سهم قابل توجهی در دوران کودکی دارد. کودک بیشتر اوقات خود را صرف بازی می­کند و در این کار، از اسباب‌بازی­های رایج بهره‌می­گیرد یا از وسایل پیرامونی، برای خودش اسباب‌بازی می­سازد. ازاین‌رو، می‌توان ادعا کرد که اسباب‌بازی، یکی از مهم‌ترین عوامل سبک‌ساز و تأثیرگذار در شخصیت کودکان و نوجوانان است.

در آموزه­های دینی، مراحل تربیتی کودک به سه دوره هفت‌ساله تقسیم شده است؛ هفت سال اوّل، مرحله سیادت کودک است؛ هفت سال دوم، زمان تعلیم­پذیری و فرمان‌برداری است و سومین هفت سال، سنّ نظرخواهی و مشورت است.[4] مهم‌ترین کار کودک در هفت سال اولِ زندگی، بازی است. امام صادق7 فرمود: «طفل، تا هفت سال باید بازی کند.»[5]

سیره پیشوایان دین: نیز بر این ادعا مهر تأیید می­زند؛ برای نمونه، بهترین لحظات زندگی امام حسن7 و امام حسین7، هنگام بازی ایشان با جدّ بزرگوارشان، رسول خدا9 و پدر بزرگوارشان حضرت علی7 بوده است. بر اساس گزارش­های تاریخی، در برخی موارد، پیامبر اسلام9 سجده نماز خود را طولانی می­کرد تا امام حسن7 که کودکی پُر جست‌وخیز بود و به زحمت بر پشت پیامبر9 سوار می­شد، بازی کند.[6]

از دیدگاه امام کاظم7 بازیگوشی کودکان در خُردسالی، سبب بردباری و صبوری آنها در بزرگسالی است: «تُسْتَحَبُّ عَرَامَةُ الصَّبِی فِی صِغَرِهِ لِیكُون‏ حَلِیماً فِی كِبَرِه‏؛[7] خوب است کودک در سنین خردسالی بازیگوش باشد؛ تا در سنین بزرگسالی بردبار و صبور شود.»

بر مبنای دستورات اسلامی، محروم‌کردن کودکان از اسباب‌بازی‌های طبیعی و یا بازی در طبیعت، شایسته نیست؛ چراکه انسانِ پرورش‌یافته در دامن طبیعت، از نظر جسمی، روحی و روانی سالم­تر خواهد بود.

سهل‌بن‌سعد می­گوید: «مَرَّ رَسُولُ اللهِ9 عَلی صِبیَانٍ وَهُم یَلعَبُونَ بِالتُّرَابِ فَنَهاهُمْ بَعضُ أَصحَابِ النَّبِی9 فَقَال9 دَعْهُمْ فَاِنَّ التُّرابَ رَبِیعُ الصِّبْیانِ؛[8] رسول خدا9 به کودکانی برخورد که خاک‌بازی می­کردند. یکی از یاران پیامبر9 آنها را از این کار منع کرد؛ اما پیامبر فرمود: رهایشان کن؛ زیرا خاک، بُستان کودکان است.»

اسباب‌بازی، کارکردهای متنوعی دارد؛ رشد اجتماعی کودک، آموزش احکام و معارف دینی، رشد عاطفی کودک، تفریح، بهداشت روانی، آموزش و مهارت حلّ مسئله، بخشی از کارکردهای مثبت اسباب‌بازی است.[9]

کارکردهای اسباب‌بازی، در دو دسته آشکار و پنهان قرار می­گیرند. کارکردهای آشکار آن، همان تفریح، سرگرمی و آشنایی با مفاهیمی مانند اندازه و حجم، یا شناخت رنگ­های گوناگون و ایجاد خلاقیت در کودکان است؛ اما کارکرد پنهان اسباب­بازی، به صورت غیرمستقیم به کودکان القا می­شود. ازاین‌رو، ممکن است یک اسباب‌بازی، از نظر جذابیت­های ظاهری خوشایند کودک و حتی والدین باشد؛ ولی کارکردهای نهفته آن، آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی فراوانی را به همراه داشته باشد. اگر اسباب­بازی با جنس، رده سنّی، فرهنگ و آداب و رسوم کودکان متناسب نباشد، آسیب­های فراوانی را به بار خواهد آورد.

ب. آسیب‌شناسی اسباب‌بازی

یکی از امور طبیعی در دوران کودکی، شبیه­سازی است. کودکان دوست دارند شبیه چیزهایی که دوست دارند، باشند. اگر اسباب­بازی­ها و به‌ویژه عروسک‌هایی که در اختیار کودکان قرار دارد، با ارزش‌ها و فرهنگ دینی سازگار نباشد، نتیجه مطلوبی از آن به دست نمی­آید. در ادامه، برخی از مهم‌ترین آسیب‌های توجه‌نکردن به معیارهای انتخاب اسباب‌بازی سالم را ارائه می‌نماییم.

1. بدآموزی فرهنگی

جامعه ما بر پایه فرهنگ و باورهای مذهبی شکل گرفته و انتظار می­رود دختران و پسران آن، یعنی زنان و مردان آینده، با ارزش‌هایی مانند عفاف وارد اجتماع شوند. اُنس‌گرفتن کودکان با عروسک­های نیمه‌برهنه که کودک دوست دارد در نقش آن ظاهر شود و یا مانند او آرایش کند و لباس بپوشد، زمینه نهادینه­سازی فرهنگ حجاب و عفاف را برای ایشان با چالش جدی روبه‌رو می­کند.

وقتی نونهالان ما با شخصیت‌های کارتنی و اسباب­بازی­هایی مانند مرد عنکبوتی یا سوپرمن آشنا می­شوند، خشونت و قهرمان­پردازی­های غربی درون آنها شکل می­گیرد. تحقیقات نشان داده، بسیاری از بازی­ها و اسباب‌بازی­های جدید، رفتارهای پرخاشگرانه‌ای را القا می­کنند که در افزایش جرم و بزهکاری و تربیت نسل خشن و کینه‌جو تأثیر بسزایی دارد.

بیشتر اسباب‌بازی­های موجود در بازار ایران، وارداتی است که معمولاً با اهداف و کارکردهای ویژه­ای طراحی و ساخته می­شوند و به‌تدریج ذوق و سلیقه و هنجارهای رفتاری کودکان را تحت تأثیر قرار می­دهند. ازاین­رو، امروزه، کودکان ما مورد هجمه انواع ضدّ ارزش‌ها، الگوها و سبک­های پوشش و آرایش جدید قرار گرفته­اند.

امروزه، جهان غرب از طریق صنعت اسباب­بازی، گام مهمی در انتقال ارزش‌ها و باورهای اجتماعی مورد نظر خود برمی­دارد و با زیرکی تمام، زندگی به سبک غربی را در بین کودکان نهادینه می­سازد. اسباب‌بازی­های خارجی، کودکان دختر را به جای آشنایی با حسّ مادری به آرایشگران ماهر، و پسران را به مردانی بی­بندوبار و خشن تبدیل می­کند.

عروسک­ باربی، یکی از نمودهای ترویج سبک زندگی و تفکر غربی از طریق اسباب­بازی است. به اعتقاد کارشناسان، عروسک­ باربی که توسط کمپانی متل در آمریکا ساخته شده، تنها یک عروسک نیست؛ بلکه سلاح کارآمدی در صحنه نبرد فرهنگی است. باربی، نماد یک زن 19 یا 20 ساله است؛ زنی به نام لی­لی که در خیابان‌های آلمان ولگردی می­کرد و پس از جنگ، به عنوان زنی محبوب، خودفروشی را پیشینه خود کرد.

طراحی چهره این عروسک، به‌گونه­ای اغراق‌آمیز جامع بیشتر زیبایی­های متصور است. موی بور و طلایی، گردن باریک و کشیده، گونه­های برآمده، دماغ و دهان کوچک، چشمان درشت و آبی، چهره شاداب و پوست روشن، مجموع اعضای چهره باربی را شکل می­دهد.

لباس­های ظریف، خوش‌دوخت و خوش‌رنگ باربی، محصول کار بزرگ‌ترین طراحان لباس دنیاست که در کمپانی متل[10] گرد هم جمع شده­اند. تاکنون هیچ عروسکی به اندازه باربی لباس زیبا، متنوع و اشرافی بر تن نکرده است و این، تنها به دختری اختصاص دارد که نماینده فرهنگ آمریکایی و نمایشگر یک زن تمام‌عیار آمریکایی است. عریان­گرایی، اشراف­گرایی و مصرف­گرایی، از مؤلفه‌های اصلی لباس باربی است؛ لباس­هایی که زرق و برق خیره‌کننده آن، جلوه­های شهوانی اندام­ باربی را بیشتر می­کند.

طراحان باربی، برای آنکه بتوانند نقش تربیتی او را بیشتر جلوه داده و پاسخ­گوی سلایق گوناگون باشند، او را در نقش­های متنوعی ظاهر کرده­اند. باربی پرستار، باربی­ معلم، باربی خلبان و باربی خواننده، از جمله نقش­هایی است که باربی در آن ظاهر شده است. همچنین، این عروسک با حفظ استیل بدنی و اصالت آمریکایی خود، در رنگ­ها و ملیت­های مختلفی مانند: باربی هندی، آفریقایی، چینی و لهستانی نیز ظاهر شده است.

باربی با گرفتن نقش سیاسی و تمسخر ارزش­های والای اسلامی مانند شهادت‌طلبی، آن را امری غیرمنطقی و منفور جلوه می­دهد. باربی انتحاری و شهادت‌طلب که بعد از فریاد «الله اکبر» با فشاردادن ضامن کمربند انتحاری اش منفجر می­شود، در پی آن است تا فرهنگ شهادت­طلبی را در میان مسلمانان نازیبا و منفور جلوه دهد و آن را به باد سخره گیرد.[11]

بازی کودکان با باربی، پیامدهای منفی نظیر: بلوغ زودرس، سوء تغذیه و مصرف­گرایی و تجمل را به همراه دارد؛ به‌ همین سبب، صدها نفر از زنان و مردان در آلمان، بر ضدّ این عروسک راهپیمایی اعتراض‌آمیز بر پا کردند.[12]

2. القای مفاهیم جنسی به کودک

از مهم‌ترین وظایف دینی والدین، تربیت جنسی کودکان است. بسیاری از انحرافات جنسی در بزرگسالی، در دوران کودکی افراد ریشه دارد. مقصود از تربیت جنسی، آن است که فرد در دوره­های رشد خود، از جمله دوران کودکی، به‌گونه­ای پرورش یابد که با جنسیت خود آشنا شده و آن را بپذیرد، قدردان وجود خویش باشد و به آن افتخار کند. نقش مرد یا زن­بودن از لحاظ اجتماعی را فراگیرد، احکام و آداب دینی در ارتباط با مسائل جنسی مربوط به رابطه با همجنس و جنس مخالف را یاد بگیرد، آمادگی روانی برای ازدواج و تشکیل خانواده را پیدا کند، با مسائل مربوط به زندگی خانوادگی و روابط با همسر آشنا شود و در سایه آن، به آرامش برسد؛ به‌گونه­ای‌که عواطف و فعالیت­های جنسی خویش را در جهت قرب به خدا و جلب خشنودی او به‌کار گیرد.[13]

هدف از تربیت جنسی کودکان، به‌وجودآوردن شرایط مناسب برای رشد سالم جنسی، شناخت و انتظار درست از هویت جنسی، ارضای صحیح و بهنجار غریزه جنسی، پیشگیری از انحراف‌های جنسی و ایجاد زمینه پاک‌دامنی در جامعه و آماده­سازی دختر و پسر برای زندگی سالم خانوادگی است.

پیشوایان معصوم: برای زمینه­سازی تربیت صحیح جنسی کودکان، سفارش‌های بسیاری به والدین داشته­اند. یکی از این توصیه­ها، داشتن حریم خصوصی برای والدین است و اینکه والدین ارتباطات ویژه خود را در فضایی دور از محل حضور کودکان انجام دهند. امام صادق7 در روایتی از پیامبر اکرم9 نقل می­کند:

«وَالَّذی نَفسی بِیدِهِ لَو أنَّ رَجُلاً غَشِی امرَأَتَهُ وفِی البَیتِ صَبِی مُستَیقِظٌ یراهُما ویسمَعُ كَلامَهُما ونَفَسَهُما ما أفلَحَ أبَدا؛ إذَا كَانَ غُلاماً كَانَ زانِیاً، أو جارِیةً كَانَت زَانِیةً؛[14] سوگند به کسی که جانم در دست اوست! اگر کسی با همسرش درآمیزد و در اتاق کودکی بیدار باشد که آنان را ببیند و سخن‌گفتن و صدای نفس ایشان را بشنود، هرگز رستگار نمی­شود. اگر پسر باشد، مرد زناکار و اگر دختر باشد، زنی زناکار می­شود.»

بر اساس تحقیقاتِ صورت‌گرفته، بیشتر کودکان به اسباب­بازی­های خارجی علاقه دارند[15] و والدین نیز برای جلب رضایت آنان، این‌ گونه اسباب‌بازی­ها را می­خرند. امروزه در فرهنگ غرب، طرز تفکر غالب آن است که در همه زمینه­ ها از انگیزه­های جنسی استفاده می­شود و این نگرش، دنیای بی­آلایش کودکان را نیز تحت تأثیر قرار داده و مضامینی مانند برهنگی و مسائل جنسی در حریم بازی­ها و اسباب­بازی کودکان وارد شده است.

روبه‌روشدن کودک با عروسک­هایی که دارای بدن­های بسیار انعطاف­پذیر و نیمه‌عریان هستند و برخی از قسمت­های بدن آنان برجسته شده و القاکننده مفاهیم جنسی است، بی­تردید، حسّ کنجکاوی و غریزه جنسی او را تحریک می­نماید و در گذر زمان، زمینه بروز مشکلات جنسی را برای او به وجود می‌آورد.[16]

در برخی از بازی­های رایانه­ای مانند بازی سیمز،[17] بازیکن در ابتدای بازی، جنسیت، سن، نژاد، اندام، نوع پوشش و حتی آرایش صورت و زیور آلاتش را انتخاب می­کند و آرزوهای درونی خود را در فضای بازی نمود عینی می­بخشد. در ادامه بازی، با مفاهیمی مانند هم‌جنس­گرایی و ارتباط با جنس مخالف آشنا شده و آزادانه می­تواند ارتباط­های متنوعی را تجربه کند. از این طریق، کودکان و نوجوانان با بسیاری از مفاهیم جنسی آشنا شده، زمینه انحراف جنسی آنان و مسائلی نظیر بلوغ زودرس برای آنها فراهم می­شود.

3. کم‌تحرکی و اختلال­های جسمی

اسباب­بازی مفید، علاوه بر پرورش قوای روحی و عاطفی و رشد خلاقیت کودکان، باید مهارت­های جسمی کودک را نیز افزایش دهد تا کودک در ضمن بازی، از توانایی­های جسمی خود آگاه شود و آنها را به‌کار ‌اندازد. امروزه، با گسترش نسل جدید بازی­ها، به‌ویژه­ بازی­های رایانه­ای و تلفن همراه، سلامت جسمی کودکان با چالش‌های جدّی مواجه شده است.

کودکان به جای اختصاص زمانی به فعالیت­های بدنی و ورزشی، به دنبال­بازی­های رایانه­ای می­روند و با انجام این بازی­ها، به واسطه مصرف‌شدن میزان کم انرژی و فقدان تحرک، متابولیسم بدن کاهش یافته و اضافه وزنِ آنان را در پی دارد.

توصیه پیشوایان دین: به بازی­ها و ورزش­هایی مانند: شنا، اسب­سواری و تیراندازی را در این راستا می­توان ارزیابی کرد. در روایتی، حقّ فرزند بر پدر این گونه بیان شده است:

«حقّ فرزند بر پدر، این است که مادرش را گرامی دارد و نامش را نیکو سازد و کتاب خدا را به او بیاموزد و او را پاک گرداند و به او شنا یاد دهد.»[18]

4. اختلال در فرایند اجتماعی‌شدن

یکی از پیامدهای بازی­های جدید، مسئله اعتیاد به این بازی­ها و اختلال در فرایند اجتماعی­شدن کودکان است. اسباب‌بازی­های خودکار و یا بازی­های رایانه­ای و موبایلی، معمولاً بازی­هایی فردی هستند و بیشترین ارتباط کودک در این بازی­ها، با اسباب‌بازی، تصاویر، داده‌ها و اطلاعات موجود در صفحه کامپیوتر یا تلفن همراه است و این، به معنای دورشدن از جمع همسالان است. استفاده زیاد از این ابزار، به معنای جداشدن از تعامل و ارتباط از گروه همسالان است و نتیجه این جایگزینی، به‌تدریج، اعتیاد به بازی خواهد بود.

در سیره تربیتی اهل بیت عصمت و طهارت:، نمونه­های فراوانی وجود دارد که ایشان زمینه انجام بازی­های گروهی میان همسالان را ایجاد کرده و خود نیز وظیفه داوری آن را بر عهده می­گرفتند. تمرین خط توسط امام حسن و امام حسین7 در زمان کودکی و داوری توسط حضرت زهرا3 و حضرت علی7 و پیامبر اسلام9، نمونه­ای از بازی­های دسته‌جمعی است.[19] در روایتی، چنین آمده است:

«پیامبر9، امام حسین7 را دید که با کودکان مشغول ­بازی بود. پیامبر9 جلو آمد و یکی از دست‌هایش را باز کرد. طفل، گاهی از این طرف و گاهی از آن طرف، از دست رسول خدا9 فرار می­کرد و پیامبر خدا9 به خنده گرم و دلنشین او می­خندید. سرانجام، او را گرفت. یکی از دست‌ها را زیر چانه طفل و دست دیگر را پشت سر او قرار داد و او را بالا آورد و بوسید و گفت: «أَنَا مِنْ حُسَینٍ وَحُسَینٌ مِنِّی أَحَبَّ اللَّهَ مَنْ أَحَبَّ حُسَیناً حُسَینٌ سِبْطٌ مِنَ الْأَسْبَاطِ؛[20] من از حسین، و حسین از من است. هرکس حسین را دوست بدارد، خداوند دوستش دارد. حسین، یکی از اسباط پیامبران است.»

بر اساس این روایت، پیامبر9 نه‌تنها فرزندان خود را از بازی با همسالان بازنمی­داشت، بلکه مشوق آنها بود و گاه خودش نیز هم‌بازی آنان می­شد. این امر، نشانگر اهمیت بازی­های گروهی و ضرورت حضور کودک در جمع همسالان برای طی‌کردن فرایند اجتماعی­شدن است.

نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین حمید فلاحتی